I. Tiểu dẫn

- Kim Lân (1920 - 2007) tên khai sinh là Nguyễn Văn Tài, quê ở làng Phù Lưu, xã Tân Hồng, huyện Tiên Sơn, tỉnh Bắc Ninh.

- Được trao giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học nghệ thuật năm 2001.

- Tác phẩm chính: Nên vợ nên chồng (1955), Con chó xấu xí (1962).

- Kim Lân là cây bút truyện ngắn thường viết về khung cảnh nông thôn và người nông dân. Đặc biệt là những trang viết đặc sắc về phong tục và đời sống thôn quê.

- Vợ nhặt là truyện ngắn xuất sắc in trong tập truyện Con chó xấu xí (1962).

II. Văn bản (SGK)

1. Dựa vào mạch truyện, có thể chia tác phẩm thành bốn đoạn

- Đoạn 1: Từ đầu đến "tự đắc với mình", miêu tả cảnh Tràng cùng người đàn bà về làng, tâm trạng tự đắc, phởn phơ của Tràng và sự ngạc nhiên, hài hước của xóm ngụ cư.

- Đoạn 2: Tiếp theo đến "rồi cùng đẩy xe bò về"; kể lại chuyện làm quen và "nhặt" được vợ của Tràng. Người đàn bà vì đói khát đã quên sĩ diện mà theo Tràng.

- Đoạn 3: Tiếp theo đến "len vào tâm trí mọi người", cảnh sống trong gia đình Tràng sau khi Tràng có vợ, tâm trạng vừa mừng, vừa tủi, vừa lo của bà cụ Tứ. Hạnh phúc vợ chồng Tràng diễn ra trong hoàn cảnh cháo cám chát đắng và tiếng khóc hờ của những nhà hàng xóm có người chết đói....

- Đoạn 4: từ "Ngoài đình bỗng dội lên một hồi trống đến hết, kết thúc thiên truyện là cảnh thúc thuế trong làng và ý tưởng đi theo Việt Minh của nhân vật Tràng.

- Mạch truyện được dẫn dắt tự nhiên, hợp logic, sự hấp dẫn nằm trong nghịch lí tính hài hước của truyện kể, giữa ngày đói kém, một anh cu Tràng "quá lứa", "dở hơi" đưa một người đàn bà "rẻ rúng" về làm vợ. Sự kiện khôi hài gây ra những lời bàn tán hài hước và xót xa; rồi màn bi, hài kịch diễn ra trong nhà cụ Tứ. Cuối cùng, lối thoát cho truyện là hình ảnh lá cờ Việt Minh và đoàn người phá kho thóc của Nhật trong câu chuyện mơ hồ và xa xôi (Nghe đâu tận Thái Nguyên, Bắc Giang) xuất hiện và ám ảnh trong đầu óc của Tràng.

2. Tác giả sáng tạo tình huống truyện

- Người dân xóm ngụ cư và các nhân vật khác trong truyện như bà cụ Tứ, và cả bản thân Tràng đều đã ngạc nhiên vì Tràng có vợ giữa nạn đói.

- Tràng có ngoại hình xấu, lời ăn tiếng nói cũng cộc cằn, thô kệch, gia cảnh nghèo khổ, lại là dân xóm ngụ cư (không có ruộng đất). Gặp nạn đói khủng khiếp, cái chết đang đeo bám, mọi người đều lâm vào hoàn cảnh lấy gì ăn để sống qua ngày thì đột nhiên Tràng lại lấy vợ. Trong cảnh đói, Tràng "nhặt" được vợ là thêm một miệng ăn, là nhặt thêm tai họa. Vì vậy, việc Tràng có vợ là một nghịch cảnh éo le, vui buồn lẫn lộn, cười ra nước mắt.

- Dân xóm ngụ cư ngạc nhiên, cùng bàn tán, phán đoán "biết có nuôi nổi nhau sống qua cái thì này không?" và im lặng.

- Bà cụ Tứ mẹ Tràng lại càng ngạc nhiên hơn, bà chẳng hiểu gì, rồi "cúi đầu im lặng" với nỗi lo riêng mà rất chung "Biết chúng có nuôi nổi nhau sống qua được cơn đói khát này không?".

- Bản thân Tràng cũng bất ngờ với hạnh phúc "Nhìn thị ngồi ngay giữa nhà đến bây giờ hắn vẫn còn đang ngờ ngợ", thậm chí đến sáng hôm sau, Tràng vẫn chưa hết bàng hoàng.

- Tác giả đã xây dựng được một tình huống truyện độc đáo, vừa nghịch lí nhưng vừa có lí. Qua tình huống đó, tác phẩm thể hiện rõ giá trị hiện thực, giá trị nhân đạo và giá trị nghệ thuật.

+ Giá trị hiện thực: Tố cáo tội ác thực dân, phát xít qua bức tranh xám xịt về thảm cảnh chết đói.

"Nhặt vợ" là "nhặt" được hạnh phúc, nhưng giữa nạn đói nó trở thành cái khốn cùng của cuộc sống. Cái đói quay quắt dồn đuổi đến mức, chỉ cần vài lời nửa đùa nửa thật, người phụ nữ nọ đã chấp nhận theo không Tràng. Giá trị con người bị phủ nhận khi cùng đường, đói khát nên trơ trẽn, liều lĩnh, bất chấp. Cái đói đã bóp méo nhân cách con người.

+ Giá trị nhân đạo: Tình nhân ái, cưu mang đùm bọc, khát vọng hướng tới sự sống và hạnh phúc...

- Trong bối cảnh bi thảm, con người vẫn phải vươn lên để tiếp tục sống, sinh con đẻ cái, hướng tới tương lai. Người đàn bà đi theo Tràng đã chạy trốn cái đói, cái chết để hướng đến sự sống. Bà cụ Tứ luôn nói đến chuyện tương lai, nhen lên niềm hi vọng cho con. Đặc biệt là nhân vật Tràng, giữa cảnh chết đói, anh vẫn lấy vợ, vẫn nghĩ đến tương lai và hạnh phúc.

- Về nghệ thuật: Tình huống độc đáo khiến truyện phát triển dễ dàng và làm nổi bật được những cảnh đời, những thân phận con người bất hạnh, làm nổi bật chủ đề tư tưởng tác phẩm.

3. Tình cảm và thân phận của người nông dân nghèo trong nạn đói 1945

- Nhan đề Vợ nhặt có nghĩa là "nhặt được vợ" (không cưới hỏi theo phong tục).

- Nhan đề truyện phản ánh thân phận con người bị rẻ rúng như rơm rác, có thể nhặt ở bất kì đâu, bất kì lúc nào. Người ta hỏi vợ, cưới vợ, còn ở đây Tràng "nhặt" được vợ trong hoàn cảnh khốn cùng.

4. Cảm nhận về niềm khát khao tổ ấm gia đình của nhân vật Tràng

- Niềm khát khao tổ ấm gia đình, khát khao hạnh phúc của nhân vật Tràng đã vượt qua cả những nỗi lo âu, sợ hãi và toan tính trước nạn đói và trước cái chết.

- Khi quyết định đem người đàn bà về, Tràng cũng liều lĩnh tặc lưỡi "kệ" với thái độ mạnh mẽ và dứt khoát của một người lao động khốn khổ trước hai sự lựa chọn, hạnh phúc và cái đói.

- Trên đường về xóm ngụ cư, Tràng không cúi xuống lầm lũi như mọi ngày mà "phởn phơ", "vênh vênh ra điều". Trong phút chốc, Tràng quên tất cả tăm tối "chỉ còn tình nghĩa với người đàn bà đi bên" và cảm giác êm dịu của một người lần đầu tiên đi cạnh cô vợ mới.

- Buổi sáng đầu tiên có vợ, Tràng biến đổi hẳn "Hắn thấy bây giờ hắn mới nên người", Tràng thấy trách nhiệm và biết gắn bó với tổ ấm gia đình.

5. Tâm trạng buồn vui lẫn lộn của bà cụ Tứ

- Bà cụ Tứ mừng, vui, xót, tủi "Vừa ai oán, xừa xót thương cho số kiếp đứa con mình". Đối với người đàn bà thì "lòng bà đầy xót thương". Nén vào lòng tất cả, bà dang tay đón người đàn bà xa lạ làm con dâu "ừ, thôi thì các con phải duyên, phải số với nhau, u cũng mừng lòng".

- Bữa cơm đầu tiên đón nàng dâu mới, bà cụ Tứ đã nhen nhóm cho các con niềm tin, niềm hi vọng "Tao tính khi nào có tiền mua lấy con gà về nuôi, chả mấy mà có đàn gà cho xem".

- Bà cụ Tứ là hiện thân của nỗi khổ cuộc sống, nhìn cuộc hôn nhân éo le của con và lo lắng trước thực tế quá nghiệt ngã. Từ ngạc nhiên đến xót thương, bà cụ nói nhiều về tương lai cụ thể, thiết thực với gà, lợn, ruộng, vườn... Một tương lai khiến các con tin tưởng bởi nó không quá xa vời.

6. Nghệ thuật viết truyện của Kim Lân

- Cách kể chuyện tự nhiên, lôi cuốn, hấp dẫn.

- Dựng cảnh chân thật, gây ấn tượng: Cảnh chết đói, cảnh bữa cơm ngày đói...

- Miêu tả tâm lí nhân vật tinh tế, tự nhiên, chân thật.

- Ngôn ngữ nhân vật phù hợp với tính cách và thực tế đời sống.