I. Văn bản (SGK)

Khai thác hình tượng con cò trong những câu hát ru, bài thơ Con cò của Chế Lan Viên ngợi ca tình mẹ và ý nghĩa của lời ru đối với cuộc sống của con người.

1. Bài thơ phát triển từ một hình tượng bao trùm là hình tượng con cò quen thuộc trong những câu hát ru. Qua hình tượng con cò, tác giả nhằm nói về điều gì?

- Bài thơ phát triển từ hình tượng con cò quen thuộc trong những câu hát ru truyền thống. Hình tượng này mang nhiều ý nghĩa khác nhau trong đó có ý nghĩa ẩn dụ.  

- Con cò là tượng trưng cho hình ảnh người nông dân, người phụ nữ trong cuộc sống, tuy vất vả, nhọc nhằn, gian khó nhưng vẫn luôn thể hiện được sự lạc quan. Riêng trong bài thơ này, hình tượng con cò biểu trưng cho tấm lòng người mẹ và những lời hát ru quen thuộc.

2. Bài thơ được tác giả chia làm ba đoạn. Nội dung chính của mỗi đoạn là gì? Ý nghĩa biểu tượng của hình tượng con cò được bổ sung, biến đổi như thế nào qua các đoạn thơ?

- Bài thơ chia làm ba đoạn:

+ Đoạn 1: Con cò từ trong lời ru của mẹ đến tuổi ấu thơ.

+ Đoạn 2: Con cò trong tiềm thức tuổi thơ và sẽ theo con người suốt cuộc đời.

+ Đoạn 3: Ý nghĩa của lời ru và tình mẹ đối với cuộc đời mỗi con người.

- Con cò trong lời ru (đoạn 1) mang tình cảm của mẹ mãi dõi theo bước chân con (đoạn 2) và trở thành biểu tượng cho lời ru, cho lòng mẹ theo con suốt đời. Con cò trong lời hát trở thành con cò nâng đỡ, dìu dắt con; thành con cò đồng hành với con suốt đời.

3. Trong đoạn đầu bài thơ, những câu ca dao nào đã được vận dụng? Nhận xét về cách vận dụng ca dao của tác giả.

- Trong đoạn đầu bài thơ, tác giả đã sử dụng ít nhất ba bài ca dao.

+ Con cò bay lả bay la,

Bay từ cổng phủ bay ra cánh đồng.

+ Con cò bay lả bay la,

Bay từ cửa phủ bay về Đồng Đăng.

+ Con cò mày đi ăn đêm,

Đậu phải cành mềm lộn cổ xuống ao.

- Trong hai bài ca dao đầu, hình ảnh con cò gợi tả một không gian, một khung cảnh quen thuộc xa xưa với nhịp điệu nhẹ nhàng, thong thả.

- Trong bài ca dao còn lại, con cò tượng trưng cho những con người, đặc biệt là người phụ nữ, người mẹ vất vả, lo toan để kiếm sống vì con.

4. Ở bài thơ này có những câu thơ mang tính khái quát. Ví dụ:

- Con dù lớn vẫn là con của mẹ,

 Đi hết đời, lòng mẹ vẫn theo con.

- Một con cò thôi,

Con cò mẹ hát

Cũng là cuộc đời

Vỗ cánh qua nôi.

Em hiểu như thế nào về những câu thơ trên?

- Con cò là biểu tượng về lòng mẹ, về sự dìu dắt, nâng đỡ dịu dàng, trìu mến của người mẹ.

“Con dù Lớn vẫn là con của mẹ

Đi hết đời, lòng mẹ vẫn theo con”.

- Bốn câu thơ còn lại vừa mang âm hưởng lời ru vừa đúc kết ý nghĩa thiên vị và sâu sắc của hình tượng con cò:

“Một con cò thôi

Con cò mẹ hát

Cũng là cuộc đời

Vỗ cánh qua nôi”.

- Hình ảnh đẹp thơ mộng và có ý nghĩa sâu xa. Cánh cò vỗ qua nôi giống như dáng mẹ nghiêng xuống nôi con chở che thì thầm những lời tha thiết của tình mẹ.

5. Nhận xét về thể thơ, nhịp điệu, giọng điệu của bài thơ. Các yếu tố ấy có tác dụng như thế nào trong việc thể hiện tư tưởng, cảm xúc của nhà thơ?

- Bài thơ được viết theo thể tự do nhưng các đoạn thường bắt đầu bằng những câu thơ ngắn có cấu trúc giống nhau, nhiều chỗ lặp lại gợi được âm hưởng lời ru và bài thơ mang giọng điệu suy ngẫm triết lí.

- Nhà thơ đã vận dụng sáng tạo hình ảnh con cò trong ca dao. Những hình ảnh có tính biểu tượng trong bài thơ rất quen thuộc, gần gũi, xác thực nhưng giàu sắc thái biểu cảm và hàm chứa những ý nghĩa mới.

II. Luyện tập

1. Đọc lại bài Khúc hát ru những em bé lớn trên lưng mẹ của Nguyễn Khoa Điềm (Ngữ Văn 9, tập một, bài 12). Đối chiếu với bài Con cò và chỉ ra cách vận dụng lời ru ở mỗi bài thơ.

- Khúc hát ru những em bé lớn trên lưng mẹ:

+ Lời ru xuất hiện đan xen với những đoạn thơ khác trong tác phẩm.

+ Lời ru thể hiện tình yêu thương của người mẹ dành cho con, tình yêu được chuyển hóa, đồng nhất với những tình cảm lớn lao, như tình đồng bào (mẹ thương bộ đội, mẹ thương làng đói), tình yêu quê hương đất nước (mẹ thương đất nước).

- Lời ru thể hiện ước mơ của người mẹ về cuộc sống ấm no, hạnh phúc, tự do và niềm tin vào cuộc kháng chiến của dân tộc sẽ toàn thắng.

- Con cò:

+ Lời ru xuất hiện ở đoạn 1 của bài thơ.

+ Lời ru là dáng nhìn của cội nguồn văn hóa dân gian, khắc họa hình ảnh người mẹ tảo tần, vất vả chăm lo cho con. Những nỗi vất vả ấy mẹ âm thầm chịu đựng để con có được những giấc ngủ an lành.

+ Lời ru mang tinh thần nhân văn, nâng đỡ những tâm hồn trẻ thơ.

2. Viết một đoạn văn bình những câu thơ sau:

“Dù ở gần con,

Dù ở xa con,

Lên rừng xuống bể,

Cò sẽ tìm con,

Cò mãi yêu con.

Con dù lớn vẫn là con của mẹ,

Đi hết đời, lòng mẹ vẫn theo con”.

- Đoạn thơ kết tinh những suy ngẫm, triết lý sâu sắc của nhà thơ Chế Lan Viên về tình mẫu tử thiêng liêng. Tình mẹ được nhà thơ đặt trong tương quan so sánh với hình ảnh cò, cánh cò. "Cò sẽ tìm con", "cò mãi yêu con" cũng như tấm lòng của mẹ dù con ở đâu, dù con làm gì mẹ vẫn luôn ở cạnh bên.

- Tình yêu của mẹ như cánh cò chở che cho con trước những khó khăn, giông bão của cuộc đời. Hai câu thơ cuối cùng là lời khái quát sâu sắc, chân thành của nhà thơ về triết lý của tình mẫu tử. Đối với mẹ, con lúc nào cũng bé nhỏ và cần được nâng đỡ, chở che.

- Đoạn thơ với những phép lặp cấu trúc "dù ở", hình ảnh "cò" mang tính biểu tượng cao được lặp lại hai lần, cùng với những câu văn có dung lượng ngắn, nhịp thơ nhanh, đã góp phần thể hiện thành công, cảm động triết lý về tình mẫu tử.