I. Nội dung cơ bản

1. Hoạt động giao tiếp

- Giao tiếp là hoạt động trao đổi thông tin của con người, được tiến hành chủ yếu bằng phương tiện ngôn ngữ, nhằm thực hiện những mục đích về nhận thức, tình cảm, hành động.

- Hoạt động giao tiếp bằng ngôn ngữ bao gồm hai quá trình: Quá trình tạo lập văn bản do người nói hay người viết thực hiện, quá trình lĩnh hội văn bản do người nghe hoặc người đọc thực hiện. Hai quá trình này có thể diễn ra đồng thời tại cùng một địa điểm (hội thoại), cũng có thể ở các thời điểm và các khoảng thời gian không cách biệt (qua văn bản viết).

2. Trong hoạt động giao tiếp, ngôn ngữ được sử dụng ở hai dạng nói và viết

Sự khác biệt của hai dạng gồm: Điều kiện để tạo lập và lĩnh hội văn bản; đường kênh giao tiếp; loại tính hiệu (âm thanh hay chữ viết); các phương tiện hỗ trợ (ngữ điệu, nét mặt, cử chỉ, điệu bộ đối với ngôn ngữ nói và dấu câu, các kí hiệu văn tự, mô hình bảng biểu…); cách dùng từ, đặt câu và tổ chức văn bản…

3. Hoạt động giao tiếp luôn diễn ra trong ngữ cảnh nhất định

- Ngữ cảnh là bối cảnh ngôn ngữ làm cơ sở cho việc sử dụng ngôn ngữ và tạo lập văn bản đồng thời làm căn cứ để lĩnh hội thấu đáo văn bản.

- Ngữ cảnh bao gồm các nhân tố: Nhân vật giao tiếp, bối cảnh rộng (bối cảnh văn hóa), bối cảnh hẹp (bối cảnh tình huống), hiện thực được đề cập đến và văn cảnh.

4. Nhân vật giao tiếp là nhân tố quan trọng nhất trong ngữ cảnh

- Các nhân vật giao tiếp phải có năng lực tạo lập và năng lực lĩnh hội văn bản. Trong giao tiếp ở dạng nói, họ thường đổi vai cho nhau hay luân phiên lượt lời.

- Các nhân vật giao tiếp có những đặc điểm về các phương diện: Vị thế xã hội, quan hệ thân sơ, lứa tuổi, giới tính, nghề nghiệp, tầng lớp xã hội, vốn sống, văn hóa… Những đặc điểm đó chi phối nội dung và cách thức giao tiếp bằng ngôn ngữ.

5. Các nhân vật giao tiếp sử dụng ngôn ngữ chung của xã hội

Để tạo ra lời nói - những sản phẩm cụ thể của cá nhân, các nhân vật giao tiếp vừa sử dụng những yếu tố của hệ thống ngôn ngữ chung và tuân thủ những quy tắc, chuẩn mực chung, đồng thời biểu lộ những nét riêng trong năng lực ngôn ngữ cá nhân.

6. Trong hoạt động giao tiếp, mỗi câu đều có nghĩa:

- Nghĩa của câu là nội dung mà câu biểu đạt.

- Mỗi câu thường có hai thành phần nghĩa: Nghĩa sự việc ứng với sự việc mà câu đề cập đến; nghĩa hình thái thể hiện thái độ, tình cảm, nhìn nhận, đánh giá của người nói đối với sự việc hoặc đối với người nghe.

7. Trong hoạt động giao tiếp cần giữ gìn sự trong sáng của tiếng Việt

- Mỗi cá nhân cần nắm vững các chuẩn mực về ngôn ngữ, sử dụng ngôn ngữ đúng chuẩn mực.

- Vận dụng linh hoạt, sáng tạo ngôn ngữ theo phương thức chung.

- Khi cần thiết có thể tiếp nhận những yếu tố tích cực của các ngôn ngữ khác nhưng chống lạm dụng tiếng nước ngoài.

II. Luyện tập (văn bản SGK)

1. Sự đổi vai và luân phiên lượt lời giữa lão Hạc và ông giáo

- Lão Hạc và ông giáo luân phiên đổi vai lượt lời. Lão Hạc là người nói trước và kết thúc sau, vì tức thời nên có lúc ông giáo chỉ hỏi cho có chuyện (thế nó cho bắt à?).

- Đoạn trích rất đa dạng về ngữ điệu: Ban đầu lão Hạc nói với giọng thông báo (Cậu Vàng đi đời rồi ông giáo ạ!), tiếp đến là giọng than thở, đau khổ, có lúc nghẹn lời. Lúc đầu, ông giáo hỏi với giọng ngạc nhiên (Cụ bán rồi?), tiếp theo là giọng vỗ về an ủi và cuối cùng là giọng bùi ngùi.

- Trong hoạt động giao tiếp bằng ngôn ngữ ở đoạn trích, nhân vật giao tiếp còn cử dụng các phương tiện hỗ trợ, lão Hạc "cười như mếu", "mặt lão đột nhiên co rúm lại. Những nếp nhăn xô lại với nhau, ép cho nước mắt chảy ra…".

- Từ ngữ dùng trong đoạn trích khá đa dạng, nhất là những từ ngữ mang tính khẩu ngữ, những từ đưa đẩy, chêm xen (đi đời rồi, rồi, à, ư, khốn nạn, chả hiểu gì đâu, thì ra…).

- Đoạn trích dùng những câu tỉnh lược (Bán rồi! Khốn nạn…Ông giáo ơi!) nhưng nhiều câu lại có yếu tố dư thừa, trùng lặp (Này! Ông giáo ạ! Cái giống nó cũng khôn! Thì ra tôi bằng này tuổi đầu rồi mà còn đánh lừa một con chó…).

2. Đặc điểm của các nhân vật giao tiếp

- Lão Hạc là một lão nông nghèo khổ, cô đơn, vợ chết, con trai bỏ đi làm ăn xa.

- Ông giáo là một trí thức nghèo nông thôn. Hoàn cảnh của ông giáo cũng hết sức bi đát.

- Quan hệ giữa ông giáo và lão Hạc là quan hệ hàng xóm láng giềng.

- Lão Hạc thông báo với ông giáo về việc bán "Cậu Vàng". Cách thức nói là nói ngay, nói ngắn gọn, thông báo trước rồi mới hô gọi (ông giáo ạ!) sau.

- Đối với sự việc (bán con chó), lão Hạc vừa buồn vừa đau (gọi con chó là "cậu Vàng", coi việc bán nó là giết nó "đi đời rồi"). Đối với ông giáo, lão Hạc tỏ ra rất kính trọng dù ông giáo ít tuổi hơn nhưng có vị thế hơn (gọi là "ông" và thêm đệm từ "ạ" ở cuối).

3. Nghĩa sự việc và nghĩa hình thái trong câu "Bấy giờ cu cậu mới biết là cu cậu chết!"

- Nghĩa sự việc: Thông báo việc con chó biết nó chết.

- Nghĩa tình thái: Người nói rất yêu quý con chó (gọi nó là "cu cậu"); việc con chó biết là nó chết là một bất ngờ (bấy giờ… mới biết là…).

4. Hoạt động giao tiếp giữa hai nhân vật, đồng thời giao tiếp với tác giả

- Hoạt động giao tiếp ở dạng nói giữa hai nhân vật là sự luân phiên đổi vai lượt lời, có sự hỗ trợ bởi ngữ điệu, cử chỉ, ánh mắt… Có gì chưa hiểu, hai nhân vật lại có thể trao đổi qua lại.

- Hoạt động giao tiếp giữa tác giả và bạn đọc là hoạt động giao tiếp gián tiếp (dạng viết). Nhà văn tạo lập văn bản ở thời điểm và không gian cách biệt với người đọc. Vì vậy, có những điều nhà văn muốn thông báo, gửi gắm không được người đọc lĩnh hội hết. Ngược lại, có những điều người đọc lĩnh hội nằm ngoài ý định tạo lập của nhà văn.