I. Các kiểu văn bản đã học trong chương trình ngữ văn THCS

Đọc bảng tổng kết (SGK) và trả lời các câu hỏi nêu ở dưới.

1. Hãy cho biết sự khác nhau của các kiểu văn bản trên. (Gợi ý: Tự sự khác miêu tả như thế nào? Thuyết minh khác tự sự và miêu tả như thế nào? Văn bản biểu cảm khác văn bản thuyết minh ở đâu? Văn bản nghị luận khác văn bản điều hành ở những điểm nào? Hãy nêu các phương thức biểu đạt cơ bản của mỗi kiểu để làm sáng tỏ các câu hỏi trên).

- Tự sự trình bày các sự việc (sự kiện) có quan hệ nhân quả dẫn đến kết cục biểu lộ ý nghĩa. Nhằm mục đích biểu hiện con người, quy luật đời sống, bày tỏ tình cảm thái độ.

- Miêu tả tái hiện các tính chất, thuộc tính sự vật, hiện tượng làm cho chúng biểu hiện nhằm mục đích giúp con người cảm nhận và hiểu được chúng.

- Thuyết minh tập trung trình bày thuộc tính, cấu tạo, nguyên nhân, kết quả có ích, có hại của sự vật hiện tượng, giúp người đọc có tri thức khách quan và có thái độ đúng đắn với chúng.

- Biểu cảm bày tỏ trực tiếp hoặc gián tiếp tình cảm, cảm xúc của con người đối với con người, thiên nhiên, xã hội, sự vật nhằm mục đích bày tỏ tình cảm và khơi gợi lòng đồng cảm, xúc động ở người đọc.

- Nghị luận trình bày tư tưởng, chủ trương, quan điểm của con người đối với tự nhiên xã hội và con người bằng các luận điểm, luận cứ và cách lập luận nhằm mục đích thuyết phục mọi người tin theo cái đúng, cái tốt, từ bỏ cái sai, cái xấu.

- Văn bản điều hành trình bày theo mẫu chung và chịu trách nhiệm về pháp lí các ý kiến, nguyện vọng của cá nhân, tập thể đối với cơ quan quản lí, trình bày các quyết định của người có thẩm quyền đối với người có trách nhiệm thực thi công việc; trình bày các thỏa thuận giữa công dân với nhau về lợi ích và nghĩa vụ nhằm đảm bảo các quan hệ bình thường giữa người và người theo quy định và pháp luật.

2. Các kiểu văn bản trên có thể thay thế cho nhau được hay không? Vì sao?

Mỗi kiểu văn bản sử dụng một phương thức biểu đạt chủ yếu. Chúng không thể thay thế được cho nhau và mỗi kiểu văn bản có một mục đích biểu đạt; có những yêu cầu về nội dung và phương pháp thể hiện và ngôn ngữ riêng. Tuy nhiên, các kiểu văn bản đó có mối quan hệ chặt chẽ với nhau và ít có một kiểu văn bản nào chỉ dùng một phương thức biểu đạt duy nhất.

3. Các phương thức biểu đạt trên có thể được phối hợp với nhau trong một văn bản cụ thể hay không?

Các phương thức biểu đạt thường kết hợp với nhau trong một văn bản cụ thể để làm sáng tỏ đặc điểm của đối tượng được nói tới trong mỗi loại văn bản.

4. Từ bảng (SGK) hãy cho biết kiểu văn bản và hình thức thể hiện, thể loại tác phẩm văn học có gì giống nhau và khác nhau?

a) Hãy kể tên các thể loại văn học đã học: Tự sự, trữ tình, kịch.

b) Mỗi thể loại ấy đã sử dụng các phương thức biểu đạt nào?

- Tự sự sử dụng phương thức biểu đạt là thông qua các sự kiện, biến cố và hành vi của con người làm cho tác phẩm trở thành một câu chuyện có ý nghĩa thông qua lời người kể chuyện.

- Trữ tình sử dụng phương thức biểu đạt là cảm xúc trữ tình và phương thức biểu cảm của ngôn ngữ.

- Kịch sử dụng phương thức biểu đạt là ngôn ngữ trực tiếp (đối thoại, độc thoại) và hành động của nhân vật mà không qua lời người kể chuyện.

c) Tác phẩm văn học như thơ, truyện, kịch có khi nào sử dụng yếu tố nghị luận không? Cho ví dụ và cho biết yếu tố nghị luận đó có đặc điểm gì?

- Tác phẩm văn học như thơ, truyện, kịch đôi khi cũng có sử dụng các yếu tố nghị luận, ví dụ như bốn câu thơ của Tố Hữu:                                   

“Nếu là con chim, chiếc lá

Thì con chim phải hót, chiếc lá phải xanh

Lẽ nào vay mà không có trả

Sống là cho, đâu chỉ nhận riêng mình?”.

- Yếu tố nghị luận làm cho thơ thêm phần sâu sắc, giàu tính triết lí, gợi cho người đọc suy tư...

5. Kiểu văn bản tự sự và thể loại văn học tự sự khác nhau như thế nào? Tính nghệ thuật trong tác phẩm văn học tự sự thể hiện ở những điểm nào?

- Kiểu văn bản tự sự không chỉ dùng cho văn bản nghệ thuật mà còn dùng trong rất nhiều tình huống và các loại văn bản khác (báo chí, đơn từ, bản tin lịch sử...).

- Tự sự là thể loại nhằm phân biệt với thể loại trữ tình và kịch, tác phẩm tự sự là loại tác phẩm nhằm phản ánh cuộc sống thông qua các sự kiện, biến cố và hành vi của con người.

6. Kiểu văn bản biểu cảm và thể loại văn học trữ tình giống và khác nhau ở những điểm nào? Nêu đặc điểm của thể loại văn học trữ tình.

- Văn bản biểu cảm không chỉ dùng cho văn bản nghệ thuật mà còn dùng trong rất nhiều tình huống và các loại văn bản khác như điện mừng, thăm hỏi, chia buồn, văn tế, điếu văn, thư từ...

- Thể loại trữ tình là thể loại văn học nhằm phân biệt với các thể loại tự sự và kịch. Thể loại văn học trữ tình thông qua các hình tượng nghệ thuật trữ tình mà bày tỏ cảm xúc của con người.

7. Tác phẩm nghị luận có cần các yếu tố thuyết minh, miêu tả, tự sự không? Cần ở mức độ nào, vì sao?

- Tác phẩm nghị luận vẫn cần các yếu tố thuyết minh, miêu tả, tự sự với mục đích làm cho bài nghị luận thêm cụ thể và sinh động, không chỉ tác động đến lí trí người đọc mà còn lay động cả tình cảm người đọc.

- Tuy nhiên các yếu tố thêm vào chỉ là phụ, không được lấn át phương thức nghị luận làm mất đi yêu cầu và nội dung bàn luận. Phương thức nghị luận luôn là phương thức chủ yếu trong bài văn nghị luận.

II. Phần tập làm văn trong chương trình ngữ văn THCS

1. Phần Văn và Tập làm văn có mỗi quan hệ với nhau như thế nào? Hãy nêu ví dụ cho thấy mối quan hệ đó trong chương trình đã học.

- Văn bản là mẫu để học sinh mô phỏng, học phương pháp kết cấu, cách thức diễn đạt. Văn bản cũng gợi ý cho học sinh sáng tạo khi làm văn. Do đó học sinh cần đọc nhiều để học tập cách viết tốt.

- Đọc văn bản tự sự, miêu tả giúp học sinh làm văn kể chuyện và văn miêu tả dễ dàng hơn.         

- Đọc văn bản nghị luận, thuyết minh giúp cách tư duy, trình bày một tư tưởng, một vấn đề thuận lợi hơn.

2. Phần Tiếng Việt có quan hệ như thế nào với phần Văn và Tập làm văn? Nêu ví dụ chứng minh.

Tiếng Việt góp phần học tốt phần đọc hiểu văn bản và tập làm văn vì tiếng Việt giúp học sinh nắm được các quy tắc dùng từ, đặt câu, hội thoại... Từ đó các em thấy được cái hay cái đẹp của cách diễn đạt trong các bài văn phần đọc hiểu văn bản. Nhờ nắm được quy tắc dùng từ, đặt câu, các hình thức hội thoại nên các em tập làm văn hiệu quả hơn.

3. Các phương thức biểu đạt: Miêu tả, tự sự, nghị luận, biểu cảm, thuyết minh có ý nghĩa như thế nào đối với việc rèn luyện kĩ năng làm văn?

Các thao tác miêu tả, tự sự, nghị luận, biểu cảm, thuyết minh có ý nghĩa rất quan trọng nhằm chuẩn bị cho việc làm các bài văn vì các thao tác ấy giúp tạo lập văn bản.

III. Các kiểu văn bản trọng tâm

1. Văn bản thuyết minh.

a) Văn bản thuyết minh có mục đích biểu đạt là gì?

Văn bản thuyết minh có mục đích biểu đạt là trình bày đúng, khách quan các đặc điểm tiêu biểu của đối tượng.

b) Muốn làm được văn bản thuyết minh, trước hết cần chuẩn bị những gì?

Muốn làm được văn bản thuyết minh trước hết phải cần chuẩn bị quan sát tìm hiểu kĩ lưỡng, chính xác đối tượng, tìm cách trình bày theo thứ tự thích hợp sao cho người đọc dễ hiểu.

c) Phương pháp dùng trong văn bản thuyết minh.

Các phương pháp thường dùng trong văn bản thuyết minh là nêu định nghĩa, giải thích, liệt kê, nêu ví dụ, dùng số liệu, so sánh, phân tích, phân loại...

d) Ngôn ngữ của văn bản thuyết minh có đặc điểm gì?

Ngôn ngữ của văn bản thuyết minh phải chính xác, cô đọng, chặt chẽ và sinh động.

2. Văn bản tự sự.

a) Văn bản tự sự có mục đích biểu đạt là gì?

Văn bản tự sự có mục đích biểu đạt là kể một câu chuyện theo một trình tự nào đó.

b) Nêu các yếu tố tạo thành văn bản tự sự.

Các yếu tố tạo thành văn bản tự sự là sự việc, nhân vật, tình huống, hành động, lời kể, kết cục.

c) Vì sao một văn bản tự sự thường kết hợp với các yếu tố miêu tả, nghị luận, biểu cảm? Hãy cho biết tác dụng của các yếu tố đó đối với văn bản tự sự.

- Văn bản tự sự thường sử dụng kết hợp các yếu tố miêu tả, nghị luận và biểu cảm nhằm mục đích làm cho câu chuyện sinh động và hấp dẫn hơn.

- Khi kể chuyện, người kể muốn làm rõ câu hỏi câu chuyện ấy, nhân vật ấy, hành động ấy ra sao... thì cần phải biết miêu tả.

- Khi kể chuyện, muốn câu chuyện thêm phần sâu sắc, giàu tính triết lí gợi cho người nghe, người đọc suy tư, người kể phải dùng thêm yếu tố nghị luận.

- Khi kể chuyện, người kể cần thể hiện thái độ và tình cảm của mình đối với sự việc, nhân vật nên phải biết dùng thêm các yếu tố biểu cảm.

d) Ngôn ngữ trong văn bản tự sự có đặc điểm gì?

Ngôn ngữ trong văn bản tự sự thường sử dụng nhiều từ chỉ hành động, từ giới thiệu, từ chỉ thời gian, không gian và tính từ để người đọc hình dung được đối tượng nhân vật, sự việc một cách sinh động.

3. Văn bản nghị luận.

a) Văn bản nghị luận có đích biểu đạt là gì?

Mục đích biểu đạt của văn nghị luận là nhằm xác lập cho người đọc, người nghe một tư tưởng, quan điểm nào đó nhằm thuyết phục họ tin theo cái đúng, cái tốt, từ bỏ cái sai, cái xấu.

b) Văn bản nghị luận do các yếu tố nào tạo thành?

Văn bản nghị luận do các yếu tố luận điểm, luận cứ và lập luận tạo thành.

c) Nêu yêu cầu đối với luận điểm, luận cứ và lập luận.

Các luận điểm, luận cứ phải rõ ràng, có lí lẽ, dẫn chứng thuyết phục, lập luận cần chặt chẽ.

d) Nêu dàn bài chung của bài nghị luận về một sự việc, hiện tượng đời sống hoặc một vấn đề tư tưởng, đạo lí.

Dàn bài chung của bài nghị luận về một sự việc, hiện tượng trong đời sống hoặc một vấn đề tư tưởng đạo lí.

+ Mở bài: Giới thiệu tư tưởng, đạo lí cần bàn luận

+ Thân bài: Giải thích chứng minh tư tưởng, đạo lí đang được bàn đến. Đánh giá, nhận xét tư tưởng, đạo lí đó trong bối cảnh cuộc sống riêng, chung.

+ Kết bài: Tổng kết, nêu nhận thức mới, đưa ra lời khuyên.

e) Nêu dàn bài chung của bài nghị luận về tác phẩm truyện (hoặc đoạn trích) hoặc về một bài thơ, đoạn thơ.

+ Mở bài: Giới thiệu nhân vật được phân tích và nêu ý kiến đánh giá.

+ Thân bài: Phân tích chứng minh các luận điểm về nhân vật bằng những luận cứ cụ thể, chính xác và sinh động trong tác phẩm.

+ Kết bài: Khái quát, khẳng định các luận điểm, rút ra bài học, ý nghĩa từ nhân vật được nghị luận.