I. Tiểu dẫn

- Truyện cười có hai loại là truyện khôi hài và trào phúng. Truyện khôi hài chủ yếu nhằm mục đích giải trí (có ý nghĩa giáo dục); truyện trào phúng phê phán những nhân vật thuộc tầng lớp trên trong xã hội nông thôn xưa hoặc phê phán thói hư tật xấu của nhân dân.

- Tam đại con gà vạch rõ bản chất của nhân vật “Thầy” qua những việc gây cười và ý nghĩa phê phán sâu sắc. Là truyện cười chỉ trích thói “sĩ diện hão” của những thầy đồ dốt mà hay giấu dốt, từ đó nêu bài học về sự chân thành trong học hỏi.

II. Văn bản (SGK)

1. Mâu thuẫn trái tự nhiên trong truyện qua ba khía cạnh.

- Miêu tả liên tiếp những tình huống và cách xử trí của anh học trò dốt nát nhưng hay khoe khoang lại liều lĩnh để làm bật lên tiếng cười phê phán.

- Bản thân cái dốt không đáng cười mà là cười kẻ dốt hay khoe, hay nói chữ, dám nhận đi dạy trẻ. Cái xấu của thầy đồ không dừng ở lời nói mà đã thành hành động. Cái cười được thể hiện qua nhiều lần:

+ Lần thứ nhất: Do thầy không nhận ra chữ “Kê”, bị học trò hỏi gấp, thầy nói liều “Dủ dỉ là con dù dì”. Dủ dỉ không phải là chữ Hán và thực tế không có con vật nào là dủ dỉ, dù dì. Anh học trò vừa dốt nát vừa liều lĩnh; vừa dốt kiến thức sách vở, vừa dốt kiến thức thực tế.

+ Lần thứ hai là sự giấu dốt và sĩ diện hão “Thầy xấu hổ mới bảo trò đọc khe khẽ”. Anh học trò làm thầy rất liều lĩnh nhưng lại thận trọng trong việc giấu dốt.

+ Lần thứ ba là sau khi thầy tìm đến Thổ công, thầy đắc ý "Bệ vệ ngồi lên giường bảo trẻ đọc to". Bọn trẻ gào to "Dủ dỉ là con dù dì", cái dốt đã được khuếch đại và nâng lên.

+ Lần thứ tư là khi bị chủ nhà chất vấn, cái dốt bị lật tẩy thì thầy lại oán trách "Mình đã dốt, Thổ công nhà nó còn dốt hơn.” Thầy đã lòi cái đuôi dốt vẫn che giấu bằng cách né tránh "Dủ dỉ là con dù dì, dù dì là chị con công, con công là ông con gà". Trên đời không có con dù dì và con công cũng không cùng nguồn gốc với con gà.

- Ở mỗi tình huống gây cười, khi anh học trò giải quyết tình huống là tự bộc lộ cái dốt của mình. Mâu thuẫn trái với tự nhiên, "Thầy" dốt nhưng không chịu nhận dốt, cuối cùng vẫn lộ ra là dốt.

2. Ý nghĩa phê phán của truyện:

- Tiếng cười mang ý nghĩa phê phán, nó hóm hỉnh, sâu sắc và mang đậm chất dân gian. Truyện có ý nghĩa đánh giá thầy đồ dạy chữ trong xã hội phong kiến suy tàn.

- Truyện không chỉ phê phán các ông đồ phong kiến mà còn nhắc nhở, cảnh tỉnh những kẻ ngày nay cũng mắc bệnh dốt mà còn sĩ.