I. Văn bản (SGK)

- Nội dung truyện phê phán thói tham nhũng của tầng lớp quan lại thời phong kiến qua việc kết hợp giữa lời nói và hành động của thầy lí. Lòng tham đã bóp méo sự thật, chà đạp lên công lí và tình cảnh vừa đáng thương vừa đáng giận của người dân khi lâm vào cảnh kiện tụng.

- Nghệ thuật gây cười của truyện là tạo ra sự trùng lặp bất ngờ trong những câu nói và ám hiệu đồng nghĩa.

1. Tính kịch trong đoạn "Cải vội xòe năm ngón tay... bằng hai mày".

- Cử chỉ vội xòe năm ngón tay của Cải muốn nhắc thầy lí số tiền mình đã "lót" trước, cử chỉ ấy giống nhân vật trong kịch câm. Lấy cử chỉ hành động thay cho lời nói.

- "Thầy lí cũng xòe năm ngón tay trái úp lên năm ngón tay mặt", cử chỉ ấy là điều thầy lí thông báo với Cải sau đó. Nó còn ẩn một ẩn nghĩa. Đó là cái phải đã bị lật úp. Đó là tiền, nhiều tiền, nhiều lễ vật lo lót. Sự kết hợp giữa cử chỉ và lời nói đã làm bật tiếng cười.

- Truyện dùng hình thức chơi chữ để gây cười qua lời thầy lí ''Tao biết mày phải... nhưng nó lại phải... bằng hai mày". Phải trong câu nói này mang nhiều nét nghĩa. Một là lẽ phải, chỉ cái đúng đối lập với cái sai. Nghĩa thứ hai là điều bắt buộc cần phải có. Lời thầy lí là cả hai nghĩa ấy, cộng với hai bàn tay úp lên nhau bằng mười ngón chỉ ra Ngô đã phải gấp hai Cải và lẽ phải ở Ngô cũng gấp hai.

2. Nghệ thuật gây cười qua lời nói của thầy lí ở cuối truyện.

Trong lời nói của thầy lí ở cuối truyện có sự đồng nhất giữa "lẽ phải" với số tiền nhận hối lộ, khiến cho “lẽ phải" có thể đo, đếm được (giống như với đồng tiền) từ đó gây nên tiếng cười.

3. Đánh giá về nhân vật Ngô và Cải:

+ Cả hai là những người nông dân bình thường, tội nghiệp, đáng thương. Nhưng họ cũng là những người đáng trách vì đã đánh nhau, lại không chịu nhận khuyết điểm mà đều muốn trút tội cho đối phương, thậm chí cả hai đều có hành động hối lộ nhà chức trách.

+ Cả hai bị rơi vào tình cảnh bi hài, vừa khốn khổ (bi), lại vừa bị chê cười (hài).

+ Cải và Ngô lâm vào kiện mà mất tiền. Đặc biệt là Cải vừa mất tiền còn bị phạt một chục roi. Tiếng cười dành cho họ là tiếng cười chua chát vì họ vừa đáng thương vừa đáng trách.

II. Luyện tập

- Phân tích hai truyện Tam đại con gà và Nhưng nó phải bằng hai mày để thấy đặc trưng của thể loại của truyện cười dân gian và đặc điểm riêng (tình huống gây cười) của từng truyện.

- Nội dung của truyện cười thường châm biếm, chế giễu những thói hư, tật xấu trong nội bộ nhân dân, hoặc đả kích những thói hư khác trong xã hội.

- Ở hai truyện trên, Truyện Tam đại con gà chế giễu thầy đồ dốt nát nhưng lại sĩ diện hão, còn truyện Nhưng nó phải bằng hai mày đả kích thói tham nhũng của bọn quan lại trong xã hội phong kiến.

- Nghệ thuật thường được sử dụng trong truyện cười là tạo ra những mâu thuẫn trái với tự nhiên để gây cười:

+ Truyện Tam đại con gà tạo ra mâu thuẫn là sự dốt nát (bên trong) với cái làm ra vẻ ta đây là giỏi (bên ngoài) của thầy đồ.

+ Truyện Nhưng nó phải bằng hai mày dựa trên mâu thuẫn là việc phân xử phải trái lại được "đo, đếm" như đối với đồng tiền.