- Mỗi chúng ta, ai cũng có những kỉ niệm, cảm xúc, ấn tượng sâu đậm về những sự vật, hiện tượng… xung quanh mà ta muốn bày tỏ, chia sẻ với người khác. Đó có thể là một con người, một khung cảnh, một chiếc lá, một giọt sương… Và thật thú vị nếu những kỉ niệm, cảm xúc, ấn tượng ấy được thể hiện bằng thể thơ dân tộc là thơ lục bát. Vậy làm thơ lục bát như thế nào?

- Sáng tác thơ: "Thơ ra đời khi cảm xúc đã tìm thấy suy nghĩ của mình và suy nghĩ thì đã tìm ra lời để diễn đạt chúng" (Robert Frost, nhà thơ Mỹ).

- Một bài thơ hay là bài thơ:

+ Về nội dung: Thể hiện được một cách nhìn, cách cảm nhận mới lạ, sâu sắc, thú vị... về cuộc sống.

+ Về nghệ thuật:

* Ngôn ngữ: hàm súc, gợi hình, gợi cảm.

* Sử dụng các biện pháp tu từ như nhân hóa, so sánh, điệp từ, điệp ngữ... để tạo những liên tưởng độc đáo, thú vị.

* Sử dụng vần, nhịp một cách hợp lí để làm tăng giá trị biểu đạt của ngôn từ. Lục bát là thể thơ yêu cầu người viết tuân thủ quy định về số chữ, vần, nhịp, thanh điệu... khá chặt chẽ.

Hướng dẫn phân tích kiểu văn bản

Chăn trâu đốt lửa

Chăn trâu đốt lửa trên đồng

Rạ rơm thì ít gió đông thì nhiều

Mải mê đuổi một con diều

Củ khoai nướng để cả chiều thành tro.

(Đồng Đức Bốn)

- Nội dung: Bài thơ thể hiện cảm xúc bâng khuâng về một buổi chăn trâu, đốt lửa trên cánh đồng chiều gió đông. Cảm xúc thể hiện gián tiếp qua việc kể về buổi chiều chăn trâu, cắt cỏ, thả diều, nướng khoai, qua cách đếm cái vốn dĩ khó có thể đếm được như “gió đông", qua khoảnh khắc hoàng hôn đang đến... Tất cả hòa quyện vào nhau để cùng diễn tả thế giới cảm xúc của nhà thơ.

- Nghệ thuật:

+ Về vần, nhịp, thanh điệu: Bài thơ có bốn dòng, hai dòng lục (sáu tiếng) và hai dòng bát (tám tiếng). Tiếng thứ sáu của dòng lục thứ nhất hiện vần với tiếng thứ sáu của dòng bát thứ nhất: “đồng - đông"; tiếng thứ tám của dòng bát thứ nhất hiện vần với tiếng thứ sáu của dòng lục thứ hai và tiếng thứ sáu của dòng bát thứ hai: "nhiều - diều - chiều". Có sự phối hợp nhịp nhàng giữa các thành bằng thanh trắc trong bài thơ.

+ Ngôn ngữ:

* Sử dụng từ ngữ giản dị nhưng giàu sức gợi như "gió đông", "con diều", "mải mê" để vừa khắc hoạ bức tranh đồng quê thanh bình vừa thể hiện sự cảm nhận tinh tế của tác giả.

* Từ ngữ hàm súc: chỉ dùng một từ “mải mê" mà lột tả được trạng thái của người thả diều, từ "tro" lột tả được màu sắc của buổi hoàng hôn.

* Sử dụng phép đối giữa "ít" và "nhiều", giữa cái hữu hình trụ rơm) và vô hình (gió đông), liên tưởng bất ngờ, độc đáo từ củ khoai nướng bị cháy đến cảnh hoàng hôn bao trùm không gian.

1. Cách ngắt nhịp của thơ lục bát thường là nhịp chẵn. Tuy nhiên, cách ngắt nhịp của dòng thơ thứ 4 lại là 3/3/2. Việc ngắt nhịp như thế có tác dụng gì?

Câu thơ “Củ khoai nướng/để cả chiều/thành tro” được ngắt nhịp lẻ 3/3/2 khác với cách ngắt nhịp thông thường đã tạo ra một khoảng lặng, thể hiện cảm xúc bâng khuâng, nuối tiếc của nhà thơ khi hoàng hôn buông xuống.

2. Dựa vào hiểu biết về thơ lục bát, em hãy chỉ ra sự hiệp vần và sự phối hợp thanh điệu của bài thơ trên bằng cách điền vào bảng sau:

- Cảnh sắc thiên nhiên và hoạt động của con người trong bài thơ được thể hiện qua những chi tiết: “chăn trâu, thả diều, nướng khoai” đến những nét tiêu biểu như “gió đông”, “hoàng hôn đến”. 

- Việc sử dụng các chi tiết, nét tiêu biểu cùng ngôn từ giản dị nhưng giàu sức gợi đã tạo nên bức tranh đồng quê rộng lớn, thanh bình, yên ả.

4. Cảm xúc của tác giả trong bài thơ thể hiện trực tiếp hay gián tiếp, thông qua những hình ảnh nào?

- Cảm xúc của tác giả được thể hiện gián tiếp qua hình ảnh buổi chiều chăn trâu, thả diều, nướng khoai…

- Những hình ảnh được khắc họa trong khoảnh khắc hoàng hôn đang dần buông, hòa quyện với cảm xúc bâng khuâng, tiếc nuối của tác giả.

5. Từ việc tìm hiểu bài thơ trên, em học được điều gì về cách làm thơ lục bát?

- Bài thơ có các câu lục và câu bát xen kẽ, tiếng thứ sáu của câu lục thứ nhất hiệp vần với tiếng thứ sáu của câu bát thứ nhất. Tiếng thứ tám của câu bát thứ nhất hiệp vần với tiếng thứ sáu của câu lục thứ hai và tiếng thứ sáu của dòng bát thứ hai.

Hướng dẫn quy trình viết

Đề bài: Hãy làm một bài thơ lục bát thể hiện cảm xúc, suy ngẫm của em về một cảnh đẹp hoặc một sự việc mà em từng chứng kiến.

- Bước 1: Xác định đề tài là cảm xúc, suy tư về những cái ta nhìn thấy, cảm nhận, tưởng tượng.

- Bước 2: Tìm ý tưởng cho bài thơ.

+ Nhớ lại những sự việc, con người, cảnh sắc thiên nhiên đã để lại cho em cảm xúc sâu sắc.

+ Suy nghĩ về cảm xúc mà em muốn chia sẻ, muốn viết ra.

+ Liệt kê bất cứ từ ngữ, hình ảnh, ý tưởng nào nảy sinh trong đầu về điều em định viết.

- Bước 3: Làm thơ lục bát.

+ Từ những hình ảnh, ý tưởng trên, hãy thể hiện thành những dòng thơ.

+ Điền các tiếng của từng dòng thơ vào các ô theo bảng (SGK) để kiểm tra thanh điệu và cách hiệp vần.

+ Nếu câu thơ chưa đúng luật, hãy chọn những từ ngữ, hình ảnh khác để thay thế hoặc thêm bớt bằng những từ đồng nghĩa, hình ảnh mới.

+ Dùng những biện pháp tu từ như nhân hóa, so sánh, điệp từ, điệp ngữ… để tăng hiệu quả.

- Bước 4: Chỉnh sửa và chia sẻ.