I. Tiểu dẫn

- Vịnh khoa thi Hương (Lễ xướng danh khoa thi Đinh Dậu) là bài thơ thuộc đề tài thi cử (13 bài vừa thơ vừa phú) của Tú Xương.

- Nội dung bài thơ là thái độ mai mỉa, phẫn uất của tác giả đối với chế độ thi cử đương thời.

II. Văn bản (SGK)

1. Sự khác thường của kì thi trong hai câu đầu

- Hai câu thơ đầu giới thiệu hoàn cảnh của khoa thi:

“Nhà nước ba năm mở một khoa,

Trường Nam thi lẫn với trường Hà”.

- Theo thông lệ, cứ ba năm có một khoa thi Hương để chọn nhân tài, nhưng từ “lẫn” giới thiệu hai trường Nam Định và Hà Nội thi chung và báo hiệu sự xáo trộn của việc thi cử. Có nhiều hàm ý trong từ “lẫn” này.

2. Hình ảnh sĩ tử và quan trường trong bài thơ

- Hai câu thực miêu tả thật hài hước cảnh trường thi:

“Lôi thôi sĩ tử vai đeo lọ,

Ậm oẹ quan trường miệng thét loa”.

- Cách đảo trật tự cú pháp “Lôi thôi sĩ tử”, “ậm oẹ quan trường” kết hợp với các từ giàu hình ảnh (lôi thôi, đeo lọ) cùng với những từ chỉ âm thanh (ậm oẹ, thét loa) làm cho quang cảnh trở nên nhốn nháo, ô hợp, mất đi vẻ trang nghiêm của một kì thi do quốc gia tổ chức. Sĩ tử lôi thôi lếch thếch mất hết vẻ nho nhã, thư sinh; quan trường không còn quyền uy, mực thước, trang trọng mà như nhân vật tuồng hề. Cảnh trường thi phản ánh sự suy vong của một nền học vấn, sự lỗi thời của đạo Nho.

3. Hình ảnh quan sứ, bà đầm và sức mạnh châm biếm, đả kích của biện pháp nghệ thuật đối

- Sự có mặt của vợ chồng quan sứ không làm cho quang cảnh trường thi trang nghiêm hơn mà lại tăng thêm sự chua chát. Quyết định số phận của của các sĩ tử là một kẻ ngoại bang không biết gì về Nho học.

- Nơi cửa Khổng sân Trình là nơi mụ đầm “Váy lê quét đất” đối với “Lọng cắm rợp trời” (làm nhục quốc thể) vạch trần sự nhếch nhác, tùy tiện của khoa cử lúc bấy giờ, thể hiện sự chua chát, bẽ bàng của nhà thơ.

 4. Ý nghĩa tư tưởng của hai câu cuối

- Hai câu kết là một câu hỏi “Nhân tài đất Bắc”, tức là hỏi tầng lớp trí thức. Đó là những sĩ tử đang chạy theo danh vọng, câu hỏi thức tỉnh họ về nỗi nhục mất nước. Kẻ thù ngoại bang còn có mặt ở lễ xướng danh thì dẫu có đậu tiến sĩ ra làm quan cũng chỉ là thân phận tay sai. Đường công danh còn có ý nghĩa gì? Hai tiếng “ngoảnh cổ” bộc lộ thái độ vừa mạnh mẽ vừa thể hiện một nỗi tủi nhục. Nhà thơ hỏi người cũng chính là hỏi mình, giọng thơ đay nghiến mà xa xót, rưng rưng.

- Cảnh trường thi nhốn nháo, nhố nhăng làm bật lên tiếng cười chua chát về tình cảnh đất nước mất chủ quyền. Đây cũng là mâu thuẫn giữa kẻ sĩ muốn thi thố tài năng với thực tế phi nghĩa của khoa cử học vấn.