I. Tiểu dẫn

- Dương Khuê (1839 - 1902) quê ở Vân Đình, Phương Đình, Hà Đông (nay là Ứng Hòa, Hà Nội); ông từng làm tổng đốc Nam Định và là bạn thân với nhà thơ Nguyễn Khuyến.

- Bài Khóc Dương Khuê lúc đầu được viết bằng chữ Hán (Vãn đồng niên Vân Đình tiến sĩ Dương Thượng Thư) sau đó được tác giả dịch sang chữ Nôm.

II. Văn bản (SGK)

1. Nội dung của các đoạn thơ

Bài thơ được chia thành ba đoạn:

+ Đoạn 1 (hai câu thơ đầu): Nỗi đau đột ngột khi mất bạn.

+ Đoạn 2 (từ câu 3 đến câu 22): Những kỉ niệm về tình bạn trong hồi tưởng nhà thơ.

+ Đoạn 3 (phần còn lại): Nỗi đau tắc nghẹn, hẫng hụt, chơi vơi khi mất người tri âm, tri kỉ.

2. Tình bạn thắm thiết, thủy chung giữa tác giả và nhân vật

- Khóc Dương Khuê của Nguyễn Khuyến là tiếng thơ khóc bạn, là nước mắt của một vị đại khoa viếng một vị đại khoa khuất núi.

 “Bác Dương thôi đã thôi rồi,

Nước mây man mác ngậm ngùi lòng ta”.

- Câu thơ nhói đau, quặn thắt vì sự mất mát quá đột ngột, cách ngắt nhịp 2/1/3 ở câu lục thể hiện sự đứt đoạn của những tiếng nấc tắc nghẹn trong nỗi đau bất ngờ. Nhịp thơ dàn trải và đều đặn ở câu bát làm nỗi đau lan tỏa khắp không gian, trời đất. Một tượng đài đáng kính trọng trong lòng nhà thơ vừa mất đi khiến người trong cuộc choáng váng, tiếc nuối.

- Đau gắn với nhớ, càng nhớ càng đau. Hiện tại phũ phàng khơi gợi về những ngày tươi đẹp trong quá khứ, dựng dậy tình bạn gắn bó mấy thập niên, từ buổi đầu gặp gỡ (thuở đăng khoa ngày trước) đến khi tóc bạc da mồi (Bác già tôi cũng già rồi); có lúc phong lưu (Thú vui con hát lựa chiều cầm xoang) có khi chia sẻ cay đắng, gian nan (Buổi dương cửu cùng nhau hoạn nạn)... Trước nỗi đau mất bạn, tác giả muốn mượn quá khứ để níu giữ cái đã vĩnh viễn mất đi, cái chết không thể chôn vùi được những giá trị tinh thần cao quý.

3. Những biện pháp nghệ thuật tu từ trong bài thơ

- Bài thơ rất thành công trong nghệ thuật tu từ, hàng loạt các câu thơ như: Làm sao bác vội về ngay; Vội vàng sao đã mải lên tiên...

“Rượu ngon không cố bạn hiền,

Không mua không phải không tiền không mua”.

- Hư từ không dùng trong trường hợp này thật hợp và cũng thật sắc. Không mua rượu không phải vì không tiền, mà vì mất bạn. Không có tri kỉ thì độc ẩm chỉ tăng thêm xót xa. Chỉ một cặp lục bát mà chồng xếp 5 chữ không diễn tả thật đúng cái trống vắng khủng khiếp khi mất bạn.