I. Tiểu dẫn

- Hồ Biểu Chánh (1885 - 1958) có tên khai sinh là Hồ Văn Trung, quê ở làng Bình Thành (nay là xã Thành Công), Gò Công, Tiền Giang.

- Thuở nhỏ Hồ Biểu Chánh học chữ Nho, sau học chữ quốc ngữ; ông từng làm công chức ở nhiều nơi nên am hiểu sâu sắc cuộc sống và con người Nam bộ.

- Hồ Biểu Chánh sáng tác nhiều lĩnh vực (khảo cứu, phê bình, thơ, viết tuồng…) nhưng nổi bật nhất là lĩnh vực tiểu thuyết.

- Cha con nghĩa nặng là tác phẩm thứ 15 của tác giả, được xuất bản năm 1929.

II. Văn bản (SGK)

1. Tình nghĩa cha con trong đoạn trích.

- Tình cha con của anh Sửu và thằng Tí được thể hiện sâu sắc và cảm động trong màn gặp gỡ.

+ Trần Văn Sửu đã biệt tích mười mấy năm nên cuộc gặp gỡ lần này với anh không phải là điều bất ngờ mà được nung nấu trong ân hận, nhớ thương và chính anh đã chủ động tìm về.

+ Được cha vợ cho biết hai đứa con anh đã được bà hương quán Tồn thương yêu, con gái là con dâu tương lai, còn con trai chuẩn bị cưới vợ khiến anh vô cùng sung sướng, mãn nguyện.

+ Sửu chấp nhận “Phải chịu đau đớn, cực khổ, buồn sầu”, “miễn là con được sung sướng”, đặc biệt đoạn độc thoại “Bây giờ mình còn sống nữa làm gì. Bấy lâu nay mình lăn lóc chịu cực khổ mà sống, ấy là vì mình thương con, mình sợ nó không hiếu việc xưa rồi nó lại oán mình, mình sợ nó bơ vơ đói rách mà tội nghiệp thân nó. Bây giờ mình biết rõ nó thương mình, nó còn kính trọng mình mà nó lại gần được giàu sang sung sướng hết thảy nữa, vậy thì nên chết rồi, chết mới quên hết được việc cũ chết đặng hết buồn rầu cực khổ nữa”. Tình nghĩa của người cha bộc lộ ở suy nghĩ này.

+ Biết con cái sắp thành gia thất, đáng lẽ anh phải rất sung sướng nhưng anh lại nghĩ đến cái chết hoặc đi biệt tích. Hành động của anh xuất phát từ lí lẽ giản đơn “Để cha đi. Cha đi cho biệt tích, đặng con lấy vợ, và con Quyên lấy chồng mới tử tế được”. Muốn con được sung sướng hạnh phúc người cha phải chấp nhận mọi hi sinh.

- Cha trở về là bất ngờ lớn nhất với Tí. Vì Tí cứ nghĩ cha đã chết từ lâu. Sau khi nghe được câu chuyện giữa cha và ông ngoại. Tí đã hiểu tình cảm của cha nó. Nó càng thương, càng quý trọng cha hơn.

+ Khi cha nghe lời ông ngoại bỏ đi, Tí đã đuổi theo “Thằng Tí chạy riết lại nắm tay cha nó, dòm sát trong mặt mà nhìn, rồi ôm cứng trong lòng mà nói: Cha ôi! Cha! Cha chạy đi đâu dữ vậy? Lúc ấy Trần Văn Sửu mất trí khôn, hết nghị lực, máu trong tim chảy thình thịch, nước mắt tuôn ròng ròng đứng xui xị xui lơ, không nói được một tiếng chi hết”.

+ Không cần lời bình nào, chỉ cần cử chỉ đó đã nói lên được tình cha con.

2. Tình huống nghệ thuật giàu kịch tính

- Để thể hiện tình cha con sâu nặng, tác giả đã xây dựng được một tình huống truyện giàu kịch tính qua đoạn đối thoại:

- /.../ Thôi cha trở về nhà với con.

- Húy. Về sao được?

- Sao vậy?

- Về rồi làng tổng họ đến bắt còn gì?

- Thằng Tí nghe cha nói thì hiểu rằng cha nó ở lại thì sẽ bị bắt tù và nhất định sẽ ảnh hưởng tới cuộc sống và hạnh phúc của anh, em nó. “Bây giờ biết làm sao?”. Tình huống đã đẩy mâu thuẫn lên đỉnh điểm. Giải quyết như thế nào đây? Tí đang đứng trước hoàn cảnh thật khó. Song cách giải quyết của Tí thật bất ngờ. Tí nói:

- Cha đi đâu?

- Đi đâu cũng được.

- Hễ cha đi thì con đi theo.

- Để làm gì?

- Đi theo đặng mà nuôi cha; chừng nào cha chết rồi con sẽ về.

- Con đừng cố tính bậy. Con phải ở nhà làm mà nuôi ông ngoại.

- Có trâu, cỏ lúa sẵn đó, ông ngoại làm mà ăn, cần gì con nuôi nữa. Lại có con Quyên ở nhà đó. Cậu Ba Giai cưới nó đấy, nó giàu có thiếu gì tiền bạc, nó giúp đỡ ông ngoại được rồi. Bây giờ có một mình cha nghèo khổ, vậy con phải làm mà nuôi cha chứ.

- Cách giải quyết của Tí khiến cho người cha đứng lặng và người đọc vô cùng cảm động.

- Tình huống truyện đặt ra căng thẳng và phức tạp. Cuộc gặp gỡ của hai cha con đã thỏa lòng mong ước suốt mười mấy năm trời. Nhưng sự sum họp của cha con khó bề được thực hiện. Vì Trần Văn Sửu là người bị truy nã. Sự có mặt của Sửu lúc này có thế làm cho hạnh phúc của Tí, của Quyên tan vỡ. Nhưng nếu ông bỏ đi thì con ông lại không chịu. Tình huống truyện đã đẩy mâu thuẫn lên tột đỉnh. Cha thì lo, con thì tính, cả hai đều lặng thinh.

- Cuộc đối thoại giữa hai cha con đã đi đến một kết cục tốt đẹp. Người đọc cảm nhận được tình cha con sâu nặng.

3. Tính cách con người Nam bộ

- Nhân vật Tí chứng tỏ tính cách mạnh mẽ không chịu bó tay trước hoàn cảnh. Tí đã đưa ra lối thoát cho tình huống tưởng chừng bế tắc, làm yên lòng mình, dịu lòng cha, vẹn được nhiều bề dù trước mắt còn nhiều khó khăn, phức tạp.

- Nhân vật người cha và con thể hiện tính cách của người Nam Bộ mạnh mẽ và kiên quyết. Tính cách ấy được thể hiện nổi bật qua diễn biến tâm lí nhân vật, qua lời đối thoại và độc thoại.

4. Nghệ thuật kể chuyện, miêu tả nhân vật và sử dụng ngôn ngữ trong đoạn trích

- Qua đoạn trích, người đọc thấy được tài năng của Hồ Biếu Chánh. Đoạn đối thoại giữa hai cha con cho thấy khả năng thúc đẩy sự kiện của lời thoại.

- Ngôn ngữ nhân vật cùng ngôn ngữ người kể chuyện gắn với đời sống. Đặc biệt phương ngôn Nam Bộ được sử dụng nhuần nhuyễn tạo nên đặc trưng cho văn phong của Hồ Biểu Chánh.