I. Tiểu dẫn

- Nguyễn Minh Châu (1930- 1989), quê ở Quỳnh Hải (nay là Sơn Hải), Quỳnh Lưu, Nghệ An.

- Năm 2000, ông được trao giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học nghệ thuật.

- Tác phẩm tiêu biểu: Cửa sông (tiểu thuyết, 1967), Dấu chân người lính (tiểu thuyết, 1972), Người đàn bà trên chuyến tàu tốc hành (tập truyện ngắn, 1983), Chiếc thuyền ngoài xa (truyện ngắn, 1987)…

- Truyện ngắn Chiếc thuyền ngoài xa mang phong cách tự sự - triết lí, tiêu biểu cho hướng tiếp cận đời sống từ góc độ thế sự của nhà văn ở giai đoạn sáng tác thứ hai.

II. Văn bản (SGK)

Truyện được chia làm 2 đoạn: Đoạn 1: Từ đầu đến “chiếc thuyền lới vó đã biết mất". Đoạn 2: Còn lại.

1. Phát hiện thứ nhất của người nghệ sĩ nhiếp ảnh

- Phát hiện của nghệ sĩ nhiếp ảnh về vẻ đẹp của chiếc thuyền ngoài xa trên biển rất độc đáo, tinh tế. "Trước mặt tôi là một bức tranh mực tàu.... tôi tưởng chính mình vừa khám phá thấy cái chân lí của sự hoàn thiện, khám phá thấy cái khoảnh khắc trong ngần của tâm hồn".

- Dưới góc nhìn tinh tường, nhà nghề đã phát hiện vẻ đẹp “trời cho” trên mặt biển mờ sương, vẻ đẹp mà có khi cả đời bấm máy chỉ có thể gặp một lần. Người nghệ sĩ cảm thấy hạnh phúc, niềm hạnh phúc của khám phá và sáng tạo, của sự cảm nhận cái đẹp tuyệt diệu. Trong hình ảnh chiếc thuyền ngoài xa giữa biển trời mờ sương, anh đã cảm nhận cái đẹp toàn bích, hài hòa, lãng mạn của cuộc đời, thấy tâm hồn mình được thanh lọc.

2. Phát hiện thứ hai đầy nghịch lí của người nghệ sĩ nhiếp ảnh

- Tận mắt chứng kiến từ chiếc thuyền ngư phủ đẹp như trong mơ bước ra một người đàn bà xấu xí, mệt mỏi và cam chịu; một gã đàn ông thô kệch, dữ dằn, độc ác, coi việc đánh vợ như một phương cách để giải toả những uất ức, khổ đau... khiến người nghệ sĩ ngỡ ngàng. Nhưng đây là hình ảnh chân thật phía sau cái đẹp “toàn bích, toàn thiện”, nó hiện ra bất ngờ, trớ trêu như trò đùa quái ác của cuộc sống.

- Chứng kiến cảnh người đàn ông đánh vợ vô lí và thô bạo, Phùng đã “kinh ngạc đến mức, trong mấy phút đầu.... vứt chiếc máy ảnh xuống đất, chạy nhào tới”. Hành động đó nói lên nhiều điều.

3. Câu chuyện của của người đàn bà ở tòa án huyện

- Là câu chuyện về cuộc đời, nó giúp những người như Phùng, Đẩu hiểu rõ nguyên do của những điều tưởng như vô lí. Nhìn bề ngoài, đó là người đàn bà quá nhẫn nhục, cam chịu, bị đánh đập... mà vẫn gắn bó với gã chồng vũ phu. Nhưng tất cả đều xuất phát từ tình thương vô bờ đối với những đứa con. Trong đau khổ triền miên, người đàn bà ấy vẫn chắt lọc những niềm hạnh phúc nhỏ nhoi....

- Câu chuyện của người đàn bà làng chài đã giúp người đọc hiểu rõ, không nên nhìn nhận mọi sự việc, hiện tượng của đời sống một cách dễ dãi, đơn giản.

4. Các nhân vật trong truyện

- Người đàn bà vùng biển: Ở độ tuổi 40, bề ngoài thô kệch, mặt rỗ, xuất hiện với “khuôn mặt mệt mỏi”, biểu lộ một cuộc đời nhọc nhằn, lam lũ, nhiều cay đắng. Bà thầm lặng chịu mọi đau đớn khi bị chồng đánh không kêu một tiếng, không chống trả, không trốn chạy, “tình thương con cũng như nỗi đau, sự thâm trầm trong cái việc hiểu thấu các lẽ đời hình như mụ chẳng để lộ ra bên ngoài”.... Một sự cam chịu đáng chia sẻ, cảm thông. Thấp thoáng trong người đàn bà ấy là bóng dáng người phụ nữ Việt Nam nhân hậu, bao dung, giàu lòng vị tha.

- Người đàn ông độc ác: Cuộc sống đói nghèo đã biến “anh con trai” cục tính nhưng hiền lành xưa kia thành một người chồng vũ phu. Gã đàn ông có “mái tóc tổ quạ”, “chân chữ bát”, “hai con mắt đầy vẻ độc ác, dữ dằn" vừa là nạn nhân của cuộc sống khốn khổ, vừa là thủ phạm gây ra đau khổ cho người thân của mình. Phải làm sao để nâng cao cái phần thiện, cái phần người trong những kẻ thô bạo ấy.

- Chị em thằng Phác: Chị thằng Phác là một cô bé yếu ớt mà can đảm, đã phải vật lộn để tước con dao trên tay thằng em trai, ngăn em làm việc trái luân thường đạo lí. Cô bé là điểm tựa vững chắc của người mẹ đáng thương, cô đã hành động đúng khi cản được việc làm dại dột của đứa em, lại biết chăm sóc, lo toan khi mẹ phải đến tòa án huyện. Thằng Phác thương mẹ theo kiểu một cậu bé. Nó “lặng lẽ đưa mấy ngón tay khẽ sờ trên khuôn mặt người mẹ, như muốn lau đi những giọt nước mắt chứa đầy trong những nốt rỗ chằng chịt”, “nó tuyên bố với các bác ở xưởng đóng thuyền rằng nó còn có mặt ở dưới biển này thì mẹ nó không bị đánh”. Hình ảnh thằng Phác khiến người đọc cảm động bởi tình thương mẹ dạt dào.

- Người nghệ sĩ nhiếp ảnh: Vốn là người lính từng vào sinh ra tử, Phùng căm ghét mọi sự áp bức, bất công, sẵn sàng làm tất cả vì điều thiện, lẽ công bằng. Anh xúc động ngỡ ngàng trước vẻ đẹp tinh khôi của thuyền biển lúc bình minh. Một người nhạy cảm tránh sao khỏi tức giận khi phát hiện ra cái xấu, cái ác phía sau cảnh đẹp huyền ảo trên biển. Phùng hiểu rõ, trước khi là một nghệ sĩ biết rung động trước cái đẹp, hãy làm một người biết yêu ghét vui buồn trước mọi lẽ đời thường tình, biết hành động để có một cuộc sống xứng đáng với con người.

5. Cách xây dựng cốt truyện độc đáo

-Trong tác phẩm, việc Phùng chứng kiến gã đàn ông đánh vợ tàn bạo khi tâm hồn đang rung động, say mê trước vẻ đẹp huyền ảo, thơ mộng của biển là hiện thực nghiệt ngã của cuộc sống.

- Tình huống được lặp lại khi người đàn bà nhẫn nhục chịu đựng “đòn” và phản ứng của chị em thằng Phác trước sự hung bạo của cha đối với mẹ. Từ đó, người nghệ sĩ đã thay đổi cách nhìn đời. Anh thấy rõ những cái ngang trái trong gia đình thuyền chài, hiểu sâu thêm tính chất người đàn bà, chị em thằng Phác, hiểu thêm người đồng đội (Đẩu) và hiểu thêm chính mình.

- Tác giả đã xây dựng được tình huống mà ở đó bộc lộ mọi mối quan hệ, bộc lộ khả năng ứng xử, thử thách phẩm chất, tính cách, tạo ra những bước ngoặt trong tư tưởng, tình cảm và cả trong cuộc đời nhân vật. Tình huống truyện mang ý nghĩa khám phá, phát hiện đời sống.

6. Ngôn ngữ nghệ thuật của tác phẩm

- Ngôn ngữ người kể chuyện thể hiện qua nhân vật Phùng là sự hóa thân của tác giả. Chọn người kể chuyện như thế đã tạo ra một điểm nhìn trần thuật sắc sảo, tăng cường khả năng khám phá đời sống, lời kể trở nên khách quan, chân thật, giàu sức thuyết phục.

- Ngôn ngữ nhân vật phù hợp với đặc điểm tính cách của từng người.