Tục ngữ

Tục ngữ là một trong những thể loại sáng tác dân gian. Về nội dung, tục ngữ thể hiện những kinh nghiệm của nhân dân về thiên nhiên, lao động sản xuất, con người và xã hội. Về hình thức, tục ngữ có các đặc điểm:

- Thường ngắn gọn (câu ngắn nhất gồm 4 chữ, câu dài có thể trên dưới 16 chữ).

- Có nhịp điệu, hình ảnh.

- Hầu hết đều có vần và thường là vần lưng. Vần lưng trong tục ngữ có thể được gieo ở hai tiếng liền nhau (gọi là “vần sát”):

+ Ví dụ:

Nhà sạch thì mát, bát sạch ngon cơm.

Một điều nhịn, chín điều lành.

+ Hoặc gieo ở hai tiếng cách nhau (gọi là “vần cách”).

+ Ví dụ:

Nuôi lợn ăn cơm nằm, nuôi tằm ăn cơm đứng.

Tôm đi chạng vạng, cá đi rạng đông.

- Thường có hai vế trở lên. Các vế đối xứng nhau cả về hình thức lẫn nội dung.

+ Ví dụ: Mây xanh thì nắng, mây trắng thì mưa.

- Thường đa nghĩa nhờ sử dụng các biện pháp tu từ, nhất là tục ngữ về con người và xã hội.

Đặc điểm và chức năng của thành ngữ, tục ngữ

- Thành ngữ là một tập hợp từ cố định. Nghĩa của thành ngữ không phải phép cộng đơn giản nghĩa của các từ cấu tạo nên nó mà là nghĩa của cả tập hợp từ, thường có tính hình tượng và biểu cảm.

+ Ví dụ: Chậm như rùa, đen như cột nhà cháy…

- Khi được sử dụng trong giao tiếp (nói và viết), thành ngữ làm cho lời nói, câu văn trở nên giàu hình ảnh và cảm xúc. Thành ngữ có thể làm một bộ phận của câu hay thành phần phụ trong các cụm từ.

+ Ví dụ: Chậm như rùa làm thành một bộ phận của câu Nó lúc nào cũng chậm như rùa.

- Khác với thành ngữ, mỗi câu tục ngữ diễn đạt trọn vẹn một ý (một nhận xét, một kinh nghiệm).

+ Ví dụ: Cha mẹ sinh con, trời sinh tính.

- Tục ngữ được sử dụng chủ yếu nhằm tăng thêm độ tin cậy, sức thuyết phục về một nhận thức hay một kinh nghiệm.

Nói quá, nói giảm nói tránh

- Nói quá là biện pháp phóng đại mức độ, quy mô, tính chất của sự vật, hiện tượng được miêu tả nhằm nhấn mạnh, gây ấn tượng tăng sức biểu cảm cho sự diễn đạt.

+ Ví dụ: câu tục ngữ Thuận bè thuận bạn tát cạn biển Đông dùng biện pháp nói quá (tát cạn biển Đông) để tăng sức biểu cảm cho sự diễn đạt.

- Nói giảm nói tránh là biện pháp dùng cách diễn đạt tế nhị, tránh gây cảm giác quá đau buồn, ghê sợ, nặng nề; tránh thô tục, thiếu lịch sự.

+ Ví dụ: Chẳng ai muốn thấy một “cao thủ dế” qua đời bằng cách đó.

- Ví dụ trên sử dụng biện pháp nói giảm nói tránh (dùng “qua đời” thay cho “chết” để tránh gây cảm giác quá đau buồn, nặng nề.

- Văn bản Những kinh nghiệm dân gian về thời tiết được in trong Kho tàng tục ngữ người Việt do Nguyễn Xuân Kính Chủ biên, NXB Văn hóa Thông tin, 2002.

Chuẩn bị đọc

Thiên nhiên tác động như thế nào đến cuộc sống của chúng ta?

- Thiên nhiên có tác động to lớn đến mọi hoạt động, từ sinh hoạt đến hoạt động sản xuất.

- Thiên nhiên là nơi sản sinh ra sự sống.

- Thiên nhiên mang đến nguồn thức ăn, nguồn khoáng sản, lâm sản, hải sản… cho con người.

Trải nghiệm cùng văn bản

Tác giả dân gian muốn nói về hiện tượng gì qua câu 6?

Đó là hiện tượng tự nhiên, sự chênh lệch giữa thời gian ban ngày và ban đêm của các tháng mùa đông và mùa hè. Vào mùa hè, ngày dài đêm ngắn và đến mùa đông thì ngược lại đêm dài ngày ngắn.

Suy ngẫm và phản hồi

1. Những dấu hiệu nào giúp em nhận biết các câu trong văn bản trên là tục ngữ?

- Các câu đều ngắn gọn, hàm súc.

- Có nhịp điệu, hình ảnh, vần.

- Được sử dụng trong lời nói hằng ngày.

- Nội dung là những kinh nghiệm về thiên nhiên, thời tiết.

2. Các câu tục ngữ trên cùng nói về điều gì?

Các câu tục ngữ trên cùng nói về những kinh nghiệm về thời tiết được nhân dân đúc kết và ứng dụng vào hoạt động sản xuất và sinh hoạt.

3. Điền số chữ, số dòng, số vế của các câu tục ngữ số 2, 4, 6 vào bảng sau:

4. Xác định các cặp vần từ câu tục ngữ số 2 đến số 6 và điền vào bảng dưới đây:

Tác dụng của vần trong các câu tục ngữ trên là tạo ra nhịp điệu, hài hòa về âm thanh, khhi đọc sẽ tạo ra cảm giác liền mạch, hợp lý.

5. Về hình thức, câu tục ngữ số 5 có gì khác biệt so với các câu còn lại?

Câu tục ngữ số 5 khác những câu còn lại là câu tục ngữ được viết dưới dạng thơ lục bát, dòng trên có 6 tiếng, dòng dưới có 8 tiếng.

6. Theo em, các câu tục ngữ trên đây có thể giúp ích gì cho con người trong cuộc sống?

Các câu tục ngữ trên giúp con người dự đoán về tình hình thời tiết ở mỗi thời điểm khác nhau để có cách xử lí tình huống, sắp xếp công việc và sản xuất phù hợp.

7. Em hãy hình dung một tình huống giao tiếp có thể sử dụng các câu tục ngữ trên. Sau đó, viết một đoạn đối thoại hoặc một đoạn văn về tình huống này với độ dài khoảng 5, 6 câu.

- Dạo này mình luôn cảm thấy thiếu ngủ, có cảm giác như vừa nằm xuống là trời đã sáng.

- Vậy bạn có biết nguyên nhân không?

- Mình không biết nên mới nói với bạn đó.

- Mình hỏi bạn bây giờ là tháng mấy?

- Giờ đang là tháng 5 nhưng có liên quan gì sao?

- Thế cậu không nhớ câu: "Đêm tháng Năm, chưa nằm đã sáng/Ngày tháng Mười, chưa cười đã tối" à?