Hội nghị lần thứ 8 Ban chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản Đông Dương do Nguyễn Ái Quốc về nước triệu tập đã quyết định thành lập Việt Nam độc lập đồng minh (Việt Minh) để tập hợp lực lượng đấu tranh giải phóng dân tộc. Cao trào kháng Nhật cứu nước phát triển mạnh mẽ, tiến nhanh tới Tổng khởi nghĩa tháng Tám năm 1945.

I. Mặt trận Việt Minh ra đời (19/5/1941)

- Tháng 6/1941, phát xít Đức tấn công Liên Xô, trên thế giới lúc đó đã hình thành hai trận tuyến: Một bên là các lực lượng dân chủ do Liên Xô đứng đầu và một bên là khối phát xít Đức, I-ta-li-a, Nhật. Ngay từ đầu, cuộc chiến của nhân dân ta đã là một bộ phận trong cuộc đấu tranh của các lực lượng dân chủ.

- Ngày 28/1/1941, Nguyễn Ái Quốc về nước triệu tập hội nghị ban chấp hành Trung ương Đảng lần thứ 8 tại Pác Bó (Cao Bằng) từ ngày 10 đến ngày 19/5/1941.

+ Hội nghị đặt nhiệm vụ giải phóng các dân tộc Đông Dương khỏi ách thống trị Pháp – Nhật lên hàng đầu.

+ Tạm gác khẩu hiệu ”tịch thu ruộng đất của địa chủ chia cho dân cày“ thay bằng khẩu hiệu “tịch thu ruộng đất của đế quốc, Việt gian chia cho dân cày nghèo, giảm tô, giảm tức, chia lại ruộng công”.

+ Hội nghị chủ trương thành lập Việt Nam độc lập đồng minh (Việt Minh) bao gồm các tổ chức quần chúng, lấy tên là Hội Cứu quốc. 

- Mặt trận Việt Minh chính thức được thành lập ngày 19/5/1941, sau một thời gian ngắn, tổ chức này đã có uy tín và ảnh hưởng sâu rộng trong nhân dân. Sau hội nghị Trung ương, lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc kêu gọi đồng bào cả nước đánh đuổi Pháp - Nhật.

- Cuối năm 1940, sau khi khởi nghĩa Bắc Sơn thất bại, một bộ phận lực lượng vũ trang khởi nghĩa được tổ chức lại thành các đội du kích.

+ Ở căn cứ Bắc Sơn – Vũ Nhai, thống nhất các đội du kích thành Cứu quốc quân và phát động chiến tranh du kích, sau đó phân tán để gây cơ sở trong quần chúng tại Thái Nguyên, Tuyên Quang, Lạng Sơn.

+ Căn cứ Cao Bằng là nơi thí điểm xây dựng các Hội cứu quốc trong Mặt trận Việt Minh. Đến năm 1942, khắp chín châu đều có Hội Cứu quốc.

+ Ủy ban Việt Minh tỉnh Cao Bằng và ủy ban Việt Minh liên tỉnh Cao - Bắc - Lạng  đã được thành lập. Năm 1943, đã có 19 ban xung phong “Nam tiến” để liên lạc với căn cứ địa Bắc Sơn – Vũ Nhai và phát triển lực lượng cách mạng xuống các tỉnh miền xuôi.

- Ngoài lực lượng chính trị trong quần chúng, Đảng còn tranh thủ tập hợp rộng rãi các tầng lớp nhân dân như sinh viên, học sinh, trí thức… vào mặt trận cứu nước.

- Báo chí của Đảng phát triển phong phú góp phần tuyên truyền đường lối, chính sách của Đảng.

- Đầu tháng 5/1944, Tổng bộ Việt Minh ra chỉ thị về sửa soạn khởi nghĩa.

- Theo chỉ thị của Bác Hồ, ngày 22/2/1944, đội Việt Nam Tuyên truyền Giải phóng quân được thành lập, cuối tháng 12/1944, đội đã hạ đồn Phay Khắt và Nà Ngần.

- Đội quân giải phóng đã đẩy mạnh vũ trang tuyên truyền, góp phần củng cố và mở rộng cắn cứ Cao – Bắc - Lạng, cổ vũ và thúc đẩy phong trào cách mạng của quần chúng cả nước.

- Ở Thái nguyên, đội Cứu quốc quân phát động chiến tranh du kích, chính quyền nhân dân mở rộng rộng xuống Thái Nguyên và Vĩnh Yên.

II. Cao trào kháng Nhật, cứu nước tiến tới tổng khởi nghĩa tháng Tám năm 1945

1. Nhật đảo chính Pháp (9/3/1945)

- Vào đầu năm 1945, Chiến tranh thế giới thứ hai bước vào giai đoạn kết thúc. Nước Pháp được giải phóng.

- Ở mặt trận Thái Bình Dương, phát xít Nhật cũng khốn đốn trước những đòn tấn công trên bộ cũng như trên biển của Anh - Mĩ.

- Thực dân Pháp ráo riết chuẩn bị mọi điều khiện chờ cơ hội để thống trị lại Đông Dương.

- Trước tình thế cận kề thất bại, Nhật buộc phải tiến hành đảo chính Pháp để độc chiếm Đông Dương. Đêm 9/3/1945. Nhật tiến hành đảo chính Pháp trên toàn Đông Dương, quân Pháp chống cự yếu ớt rồi nhanh chóng đầu hàng.

2. Tiến tới Tổng khởi nghĩa tháng Tám năm 1945

- Ngay khi Nhật tiến hành đảo chính Pháp, Ban thường vụ Trung ương Đảng đã họp hội nghị mở rộng và đưa ra chỉ thị: "Nhật - Pháp bắn nhau và hành động của chúng ta", xác định kẻ thù chính và cụ thể trước mắt của nhân dân ta lúc này là phát xít Nhật chứ không phải là thực dân Pháp. Hội nghị phát động cao trào "Kháng Nhật cứu nước" làm tiền đề mạnh mẽ cho cuộc Tổng khởi  nghĩa.

- Ngày 15/4/1945, Hội nghị quân sự cách mạng Bắc Kì họp tại Hiệp Hòa (Bắc Giang) quyết định thống nhất các lực lượng vũ trang thành Việt Nam Giải phóng quân, phát triển hơn nữa lực lượng vũ trang và nửa vũ trang.

- Ủy ban quân sự cách mạng Bắc Kìđược thành lập. Khu giải phóng Việt Bắc ra đời (4/6/1945).

- Phong trào quần chúng trong cả nước đang trên đà phát triển mạnh mẽ thì nạn đói diễn ra ở các tỉnh miền Bắc và Bắc Trung Bộ. Khẩu hiệu "Phá kho thóc giải quyết nạn đói" kịp thời được đưa ra làm dấy lên phong trào phá kho thóc Nhật. Không khí tiền khởi nghĩa lan tràn khắp cả nước, báo hiệu giờ hành động quyết định sắp tới.