1. Nhà Trần thành lập.

Từ cuối thế kỉ XII, nhà Lý ngày càng suy yếu nên phải dựa vào thế lực họ Trần trong triều duy trì quyền lực. Năm 1224, vua Lý Huệ Tông xuất gia đi tu, truyền ngôi cho Lý Chiêu Hoàng. Theo sự sắp xếp của Trần Thủ Độ, Lý Chiêu Hoàng xuống chiếu nhường ngôi cho chồng là Trần Cảnh vào đầu năm 1226. Sự chuyển giao quyền lực giữa hai triều đại bằng hôn nhân đã chính thức kết thúc 216 năm tồn tại của nhà Lý. Thời đại nhà Trần bắt đầu.

2. Tình hình chính trị.

- Đứng đầu nhà nước phong kiến trung ương tập quyền là vua. Nhưng khác với những triều đại trước, các vua nhà Trần thường nhường ngôi sớm cho con, xưng là Thái thượng hoàng, cùng quản lý đất nước. Các đại thần, quan văn, võ trong triều đều do người trong hoàng tộc nắm giữ. Quý tộc và quan lại được ban thái ấp, cấp bổng lộc nhưng thưởng phạt có quy định cụ thể.

- Hệ thống chính quyền các cấp được tổ chức quy củ và hoàn thiện hơn thời Lý. Cả nước chia thành 12 lộ, phủ. Đơn vị hành chính ở các địa phương phổ biến là xã.

- Pháp luật thời Trần đề cao sự nghiêm minh, không phân biệt quan hay dân.

- Nhà nước ban hành bộ Quốc triều hình luật, các cơ quan pháp luật được tăng cường và hoàn thiện hơn.

- Quân đội gồm có quân triều đình, quân các lộ, phủ, quân biên ải và dân binh ở làng, xã. Tướng giỏi cầm quân trấn giữ vùng biên ải.

- Quân đội được xây dựng và phát triển theo chủ trương “binh lính cốt tinh nhuệ, không cốt đông”. Chính sách “ngụ binh ư nông” tiếp tục được thực hiện.

3. Tình hình kinh tế.

- Tình hình kinh tế thời Trần có những điểm gì nổi bật?

+ Nhà Trần thực hiện nhiều chính sách nhằm phục hồi và phát triển nông nghiệp: khuyến khích khai khẩn đất hoang, mở rộng diện tích canh tác, đào sông ngòi, đắp đê phòng lụt, đặt các chức quan chuyên lo nông nghiệp và thủy lợi. Ngoài việc trồng lúa, nhân dân còn trồng nhiều loại cây khác như khoai, đậu, kê, cây ăn quả…

+ Thủ công nghiệp thời Trần có những bước tiến đáng kể với sự ra đời của nhiều làng thủ công chuyên nghiệp. Thăng Long là trung tâm sản xuất và buôn bán lớn nhất, có 61 phường sản xuất với các nghề tiêu biểu như làm gốm, dệt, đúc đồng, tạc tượng, làm giấy, khắc gỗ…

+ Thương nghiệp phát triển mạnh mẽ. Tiền được sử dụng phổ biến, buôn bán phát triển. Thuyền buôn ngoại quốc thường xuyên đến buôn bán ở các cảng như Vân Đồn (Quảng Ninh), Hội Thống (Hà Tĩnh), Hội Triều (Thanh Hóa)… gốm sứ trở thành mặt hàng xuất khẩu quan trọng của Đại Việt.

- Sứ thần nhà Nguyên đã mô tả sự phát triển kinh tế Đại Việt như sau:

Năm 1293, hai sứ thần nhà Nguyên là Lương Tăng và Trần Phu sang Đại Việt đã mô tả: “lúa mỗi năm chín bốn lần”, “chợ ở thôn xóm hai thàng họp một lần, trăm thứ hàng hóa tụ tập lại ở đấy”.

4. Tình hình xã hội.

- Xã hội thời Trần có những tầng lớp nào?

+ Xã hội thời Trần tiếp tục phân hóa. Tầng lớp quý tộc, quan lại hưởng nhiều đặc quyền, đặc lợi, làm chủ những điền trang, thái ấp rộng lớn. Địa chủ ngày càng nhiều do sự phát triển của ruộng đất tư nhân. Nông dân vẫn là lực lượng đông đảo nhất trong xã hội, cày ruộng công làng xã và lĩnh canh ruộng đất của địa chủ. Ngoài ra, còn có thợ thủ công và thương nhân. Nô tì là tầng lớp thấp kém nhất trong xã hội, phục vụ trong các gia đình quý tộc, quan lại.

+ Nhờ các chính sách trọng dân và gần gũi với dân của nhà Trần nên về cơ bản xã hội yên bình và hòa thuận.

- Theo Hưng Đạo Vương, những yếu tố nào sẽ giúp triều đình tạo nên sự ổn định và bền vững của một xã hội?

Tùy thời tạo thế, có được đội quân một lòng như cha con thì mới dùng được. Vả lại, khoan thư sức dân để làm kế sâu rễ bền gốc, đó là thượng sách giữ nước.

5. Tình hình văn hóa.

a. Tư tưởng – tôn giáo.

- Tín ngưỡng cổ truyền vẫn phổ biến trong dân, như tục thờ tổ tiên, các anh hùng có công với dân tộc.

- Thời Trần, Phật giáo, Đạo giáo và Nho giáo đều được coi trọng. Tầng lớp nho sĩ đỗ đạt qua các kì thi được triều đình trọng dụng. Đặc biệt, thời kì này đánh dấu sự phát triển của Phật giáo dân tộc với sự ra đời của Thiền phái Trúc Lâm Yên Tử do Trần Nhân Tông sáng lập. Chùa Vĩnh Nghiêm (tên dân gian là Đức La) nay thuộc Bắc Giang trở thành trung tâm đào tạo tăng đồ Phật giáo lớn nhất thời Trần.

b. Giáo dục và khoa học – kĩ thuật.

- Năm 1253, Quốc Tử Giám được mở rộng và thu nhận cả con cái thường dân có sức học xuất sắc. Trường tư cũng được mở nhiều ở làng xã. Từ thời Trần định lệ thi Thái học sinh và chọn tam khôi (Trạng nguyên, Bảng nhãn, Thám hoa) trong kì thi Đình.

- Về sử học, Lê Văn Hưu biên soạn Đại Việt sử kí – bộ quốc sử đầu tiên của Đại Việt. Ngoài ra còn có một số bộ sử khác như Việt sử lược (khuyết danh), Việt sử cương mục của Hồ Tông Thốc.

- Về quân sự, nổi tiếng có Binh thư yếu lược của Trần Quốc Tuấn.

- Về y học, có Thiền sư Tuệ Tĩnh – ông tổ của thuốc Nam – là người đầu tiên xây dựng nền y học truyền thống của người Việt.

- Lĩnh vực thiên văn học có Đặng Lộ, Trần Nguyên Đán.

c. Văn học và nghệ thuật.

- Sự phát triển của giáo dục và những thắng lợi của dân tộc sau những lần chiến thắng quân xâm lược Mông – Nguyên đã đưa văn học thời Trần phát triển rực rỡ.

- Nhiều tác phẩm văn học nổi tiếng ra đời trong thời kì này như Hịch tướng sĩ của Trần Quốc Tuấn, Phú sông Bạch Đằng của Trương Hán Siêu, Tụng giá hoàn kinh sư của Trần Quang Khải, Thiên Trường vãn vọng của Trần Nhân Tông…

- Các công trình kiến trúc, tôn giáo được xây dựng kha nhiều, tiêu biểu như tháp Phổ Minh (Nam Định), tháp Bình Sơn (Vĩnh Phúc), chùa Thái Lạc (Hưng Yên). Ngoài ra, các tác phẩm điêu khắc bằng đá như tượng hổ ở lăng Trần Thủ Độ, chạm khắc gỗ trên cánh cửa ở chùa Phổ Minh… được coi là những kiệt tác của nghệ thuật dân tộc.

- Thời Trần, hát chèo và múa rối nước phổ biến từ đình làng cho tới cung đình. Nhiều nhạc cụ như trống cơm, sáo, tiêu, đán cầm đã phổ biến vào thời kì này.

LUYỆN TẬP – VẬN DỤNG

Luyện tập

1. Những biểu hiện về sự củng cố chế độ phong kiến tập quyền dưới thời nhà Trần:

- Đứng đầu nhà nước trung ương là vua, các vua nhà Trần thường nhường ngôi sớm cho con, xưng là Thái thượng hoàng, cùng quản lý đất nước.

- Các đại thần, quan văn, võ trong triều đều do người trong hoàng tộc nắm giữ.

- Quý tộc, quan lại được ban thái ấp, cấp bổng lộc nhưng có quy định thưởng phạt cụ thể.

- Cả nước chia thành 12 lộ, phủ.

- Đơn vị hành chính ở các địa phương phổ biến là xã.

- Nhà nước ban hành bộ Quốc triều hình luật, các cơ quan pháp luật được tăng cường và hoàn thiện hơn.

- Quân đội gồm có quân triều đình, quân các lộ, phủ, quân biên ải và dân binh ở làng xã.

2. Lập bảng tóm tắt theo mẫu dưới đây về những thành tựu văn hóa tiêu biểu của thời Trần:

Vận dụng
3. Tìm hiểu ở địa phương nơi em đang sống, hoặc qua sách báo, internet, hãy viết một đoạn văn ngắn khoảng 100 từ giới thiệu di tích lịch sử liên quan đến công cuộc xây dựng đất nước và bảo vệ độc lập dân tộc của nhà Trần.